به مناسبت روز بزرگداشت عمر خیام به قلم نادره جعفریان لاری
۲۸/ اردیبهشت ، روز بزرگداشت عمر خیام
نادره جعفریان لاری*:
اسرار ازل را نه تو دانی و نه من
وین حرف معما نه تو خوانی و نه من
هست از پس پرده گفتگوی من وتو
چون پرده بر افتد نه تو مانی و نه من
حکیم ایوالفتح عمر بن ابراهیم الخیامی مشهور به عمر خیام ، فیلسوف ، موسیقیدان ، فیزیکدان ، ادیب ، عارف ، شیمیدان ، زیست شناس ، ستاره شناس و شاعر رباعی سرای ایرانی در سال ۴۳۹ هجری در نیشابور دیده به جهان گشود .
📝جایگاه علمی عمر خیام بالاتر از جایگاه ادبی اوست . و لقبش « حجه الحق»است .
صادق هدایت نخستین کسی است که در ایران برای تشخیص رباعیات خیام دست به کار پژوهشی زده است .مقاله مقدمه ای بر رباعیات خیام در سال ۱۳۰۳ و کتاب ترانه های خیام در سال ۱۳۱۳ نوشته شده است .
خیام فلسفه یونانی آموخت و شاگرد امام موفق نیشابوری و ابن سینا بود . وی کتاب « در باب توحید » را از عربی به فارسی ترجمه کرد .
خیام و ابن سینا هردو پیرو فلسفه ارسطویی بودند، باید گفت که خیام طب را از ابن سینا فرا گرفت و به خیام ابن سینا ثانی می گفتند .
خواجه نظام الملک وزیر نیرومند دو تن از پادشاهان سلجوقی -آلپ ارسلان و ملکشاه -بود .او از پیشگامان توسعه فرهنگی بعد از ورود اسلام بود و مدارس بسیاری تحت عنوان « نظامیه » در ایران تاسیس کرد. اشاره به این نکته قابل توجه است که در ابتدا معلم ملکشاه بود و بعد به وزارت رسید .
او مدت ۳۰ سال وزیر بود . ایران در آن زمان مهد فرهنگ و هنر بود ، هر چند کسانی که در مدرسه نظامیه مشغول به تحصیل بودند از حکومت مقرری می گرفتند . خیام هم سالانه ده هزار سکه مقرری میگرفت .
خیام در زمینه ریاضیات : قرن یازده و دوازده میلادی نام عصر خیام است ، او برای اولین بار در حل معادله سه مجهولی روشی جدید ابداع کرد .
ضرایب بسط دوجمله ای که به نام پاسکال – خیام معروف است . او کتابی تحت عنوان معادلات درجه ۳ را به نظام الملک تقدیم کرد .
ویل دورانت در مورد این کتاب می گوید : « این کتاب شاهکار علوم بشر در قرون وسطا است .»
خیام در علم نجوم و ستاره شناسی هم سرآمد روزگار خود بود .
وقتی خیام برای تدریس علوم ریاضی در سمرقند بود نامه ای از طرف ملکشاه سلجوقی دریافت کرد و از وی تقاضا شده بود که تقویمی دقیق برای ایران درست کنند ، زیرا تقویم رایج در آن دوران هجری قمری بود که برای فصل کشاورزی و گرفتن مالیات دچار مشکل شده بودند. ماههای قمری در حال جرخش بود مثلا یکسال محرم در فصل بهار بود و سالها بعد در فصل پاییز ! از این رو این کار را به خیام سپردند که هم ریاضیدان و هم منجم بود .
در آن سال رصدخانه ای در اصفهان تاسیس شد که خیام با مشاهده اجرام آسمانی تقویم مورد نظر را درست کند.
چندسال طول کشید تا خیام با محاسبات دقیق ماموریت خود را به انجام رساند و به افتخار پادشاه جلال الدین ملکشاه سلجوقی نام این تقویم ، تقویم جلالی شد .
تقویم رسمی ایران هجری شمسی که هجرت از هجرت پیامبر از مکه به مدینه است .
به استناد پژوهشگران و محققان و احترشناسان دقیق ترین تقویم جهانی است و در برابر تقویم اروپایی در هر ۲۵۰۰ سال یکروز خطا دارد تقویم جلالی هر ۱۰هزارسال یک ثانیه خطا دارد ، آنچه گاهشمار کبیسه را برجسته می کند شیوه محاسبه سال کبیسه هست که هر چهار سال یکبار اتفاق می افتد . تقویمی که ۱۲ ماه و چهار فصل و دو فصل ۳۱روزه و پاییز زمستان که ۳۰ روزه و اسفند ۲۹ روز و هر چهار سال یکبار ۳۰روزن میشود ….
پایان قسمت اول
۲۸/اردیبهشت /۱۴۰۲
قسمت دوم – عمر خیام
خیام کتابی به نام « نوروز نامه » به رشته تحریر در آورد . این کتاب در مورد پیدایش جشن نوروز و آداب آن است ، در دیباچه چنین می گوید :« دوستی که بر من حق صحبت داشت و در نیک عهدی یگانه بود ، از من التماس کرد که سبب نهادن نوروز چه بوده است و کدام پادشاه نهاده است ؟»
در همان اوایل کتاب نوروزنامه از دوازده ماه تقویم فارسی سخن به میان آورده از فروردین تا اسفندارمذ .
انتخاب ماه های سال و سنت های نوروز کار ساده ای نبود ولی خیام با چیره دستی به اتمام رساند . در مورد اردیبهشت چنین می گوید : « این ماه را اردیبهشت نام کرد یعنی این ماه آن ماه است که جهان اندروی به بهشت ماند از خرمی .»
چگونه اشعار خیام به خارج از ایران هم رفت ؟
«ادوارد فیلد جرالد » کسی بود که نام خیام را در اروپا جاودانه کرد ، او کتاب خیام را از فارسی به انگلیسی ترجمه کرد و خیلی زود کتاب خیام به انگلیسی در تیراژ بالا به چاپ رسید . جالب است بدانیم که اشعار خیام مانند ضرب المثل به زبان انگلیسی وارد شده است . در خانه اکثر پدر و مادر بزرگ ها این کتاب است .مردم اروپا که از رنسانس گذر کرده بودند خواندن شعر های خیام التیام بخش روح خسته شان بود . عده ای به افتخار خیام نام فرزندشان را « عمر » گذاشتند .
بر سر مزار خیام بوته های کل سرخ روییده ، اروپاییان از این بوته به اروپا بردند و بر سر مزار ادوارد کاشتند . این گونه گل سرخ به نام خیام به ثبت رسیده است .
خیام در نیشابور به دیار باقی شتافت .
می نوش که عمر جاودانی این است
خود حاصلت از دور جوانی این است
هنگام گل و باده و یاران سرمست
خوش باش دمی که زندگانی این است .
۲۹ /اردیبهشت /۱۴۰۲
*: محقق و نویسنده از لارستان
لینک کوتاه:
دیدگاه بگذارید