لارستان و گویش­ های زبان لاری                         

شراره شفائی*:

Sharare.shf@gmail.com

در دوران نه چندان دور به منطقه وسیعی از جنوب ایران لارستان اطلاق می­شده است. حمداللّه مستوفی در آغاز قرن هشتم اولین مورخ و جغرافی­دانی است که از لار اسم برده است. می­گوید: «لار ولایتی است نزدیک دریا مردم آنجا بیشتر تاجر باشند و سفر بحر و بر کنند و حاصلش غله و پنبه و اندکی خرما باشد و اعتماد کلی به باران دارند و مردم آن مسلمان باشند.» همزمان با او ابن بطوطه که در سال ۷۳۰ لار را دیده است می­گوید: «محلی بزرگ است دارای باغ­های بسیار و بازارهای نیکو.» در اواخر قرن هشتم و سپس در دوره فرمانروایی اعقاب امیر تیمور لار مرکز ضرابخانه گردید و این مطلب را ثابت میکند که شهر مذبور در آن اوقات شهر بالنسبه بزرگ و با اهمیتی بوده است . فسایی در فارسنامه ناصری در ذکر بلوکات لارستان چنین می­نگارد: «لارستان از گرمسیرات فارس و وسیع­ترین بلوکات است میانه شرق و جنوب شیراز افتاده، درازای آن از قلعه فاریاب ناحیه کورستان تا قریه عمویی سفلی ۵۷ فرسخ، از حاجی آباد تا ناحیه مزایجان  تا بندر چارک ۴۵ فرسخ، شرق از بندر عباس تا نواحی سبعه، از شمال به نواحی سبعه و بلوک داراب، جویم، خنج و گله­دار و از مغرب طولانی­ترین ساحل را در خلیج فارس شامل می­شده است.»

زبان مشترک این مناطق به گویش­های ایرانی جنوب غربی تعلق دارند که همه را گروه زبان لاری می­نامند (oranskii, 1979).

از نظر تاریخی این زبان تحول یافته از فارسی میانه بوده که خود وارث مستقیم و بلافصل فارسی باستان است. گویش مردم اوز، گراش، لار، خنج، بنارویه…. و نیز گویش مردم بخشی از بندر عباس، بندرلنگه، بستک،فرامرزان و… از گویش­های زبان لاری محسوب می­شوند. اگر­ چه این گویش­ها تفاوت­هایی با هم دارند اما می­توان آنها را منشعب از یک زبان واحد دانست.

به عنوان مثال در گویش اوزی به ملخ mayge «مَیگِ» می­گویند. این واژه از فارسی میانهmayg  به معنی «ملخ» گرفته شده است.

واژه مزبور در منتخبی از دیگر گویش­های زبان لاری بدین صورت تلفظ می­شود.

اَهِلی: meygu  «ملخ»                  گراشی: me:ge «ملخ» (سلامی، ۱۳۸۶ )

بیخه­ای، اشکنانی: meyg  «ملخ»      گله­داری: mayg-u «ملخ» (سلامی،۱۳۸۸ )

در مثالی دیگر واژه Jolaha «جُلَهَ» در گویش اوزی به معنای «بافنده» است. این واژه از فارسی میانه Jūlāhak به معنای «جولاهه، بافنده» گرفته شده است.

تلفظ این واژه در منتخبی از دیگر گویش­های زبان لاری به شکل زیر است:

بیخه­ای: JelāIa «بافنده»                  کورده­ای : Jollyi «بافنده» (سلامی، ۱۳۸۸ )

خنجی: JollāIa،، JoIaha «بافنده»     فِداغی: Jollaha «بافنده»  (سلامی ، ۱۳۸۶ )

در گویش اوزی به کوچکترین فرزند خانواده Kuki «کوکی» گفته می­شود.

این واژه از فارسی میانه Kūk  به معنی «کوچک» گرفته شده. در منتخبی از دیگر گویش­های زبان لاری بدین شکل تلفظ می­شود:

بیخه­ای: Koroki  فیشوری:bač-e  kuki  گله­داری: kiku  فرزند­آخر (سلامی، ۱۳۸۸)

در مثالی دیگر، در گویش اوزی tulak «تولک» ظرفی بوده از برگ نخل و کاربرد آن برای حمل آرد، گندم،شکر و… از «تولک» بعنوان کفه ترازو نیز استفاده می­شده کلمه مزبور از واژهdūlak  فارسی میانه به معنای «ظرف، نام مقیاس حجم گرفته شده است.»

این واژه در منتخبی از دیگر گویش­های زبان لاری بدین صورت خوانده می­شود.

لاری، گراشی: tūlak  «زنبیل کوچک که از الیاف برگ خرما سازند.»(اقتداری، ۱۳۷۱ )

فرامرزان: tulak  «زنبیل و سبد بافته شده از برگ نخل» (آذرلی، ۱۳۸۷ )

بستکی: tilak  سبد کوچک (کیا،۱۳۹۰ )

گویش­های زبان لاری نیز همچون دیگر گویش­های ایرانی، گنجینه­هایی هستند که همچون بستر رودخانه ­ها و رسوبات فرهنگی، قرن­ها تاریخ را در دل خود دارند. هر لایه­ای از این رسوبات بیانگر یک مرحله تاریخ و فرهنگ این سرزمین کهن است که بررسی و شناخت آنها به شناخت هرچه بهتر ما از میراث فرهنگی و هویت ملی کشورمان یاری می­رساند.

گسترش وسایل ارتباط جمعی و رسانه­های گروهی، آموزش همگانی و با سواد شدن تدریجی همه مردم و گسترش راه­های ارتباطی بین مناطق مختلف ایران، شرایطی را پدید آورده است که گویش­های ایرانی را در معرض نابودی تدریجی قرار داده است.

لذا مطالعه علمی این گویش­ها به شناخت بسیاری از مشکلات دستوری و واژگانی زبان فارسی کمک می‌کند. از این داده­ها می­توان در وضع معادل فارسی برای واژگانی که بطور روز افزون وارد زبان فارسی می‌شوند استفاده کرد و با افزودن این واژه­­­ها به مجموعه واژگان زبان فارسی بر غنای آن افزود. از آنجا که همۀ گویش­های ایرانی بازمانده یک زبان مشترک (ایرانی باستان) هستند قطعاً بررسی گویش­ها به شناخت بهتر زبان­های ایرانی در دوره‌های باستان و میانه و شناخت گویش­های دیگر نیز کمک می­کنند. نگاهبانی و محافظت از آنها وظیفه همه کسانی است که به فرهنگ این مرز و بوم علاقه و دلبستگی دارند.

*:کارشناس ارشد فرهنگ و زبان­ های ایران باستان و اوزی ساکن شیراز