از آرمان فردوسی تا قهرمان شاهنامه

ایسنا/خراسان رضوی یک استاد ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد گفت: آرمان فردوسی این است که زندگی انسان‌ها فارغ از هر دین و آیینی به غایت اخلاقی و انسانی شود. قهرمانان شاهنامه نیز قهرمان زور و بازو نیستند و اخلاق و اندیشه را رواج داده و یاور تهی‌دستانند.

علیرضا قیامتی در گفت‌وگو با ایسنا به مناسبت روز بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی و پاسداشت زبان فارسی اظهار کرد: درست است که شاهنامه یک اثر حماسی است که ملیت، هویت و زبان ما را پاسبانی کرده و نگاه داشته است، اما پیش از آن‌که حماسه ملی باشد یک حماسه بشری است. هیچ حماسه‌ای در جهان به اندازه شاهنامه در جامعه جهانی و جامعه خود  تاثیرگذار و گنجینه اخلاق، خرد، مهرورزی، راستی، آزادگی و دانش‌اندوزی نبوده است.

وی افزود: ایلیاد و ادیسه، مهاباراتا، لیانشامپو و… این‌ها همه حماسه‌های برتر جهان هستند، سراسر این‌ها را بگردید به اندازه‌ای که شاهنامه ازخرد، نیکی، داد و دادگری سخن گفته حرفی زده نشده است. شاهنامه یک حماسه جهانی است و بسیاری از خاورشناسان بزرگ دنیا به این اعتراف می‌کنند و اگر از محققان غربی نظرسنجی کنیم، درصد بسیار بزرگی از آن‌ها شاهنامه را برترین حماسه جهان می‌دانند و دلیل آن نیز ویژگی‌های این اثر ادبی است.

شاهنامه بزرگترین کتابی است که مکارم اخلاقی را به تصویر کشیده است

قیامتی مدعی شد: شاهنامه بزرگترین کتابی است که مکارم اخلاقی را به تصویر کشیده است. گنجینه بزرگ خرد است. دانشنامه حکمت است و به عقیده من کتاب به‌زیستن است. شاهنامه بهتر از هر کتاب ادبی انسان را برای رسیدن به کمال مطلوب و ارزش‌های اخلاقی و انسانی راهنمایی و در واقع تلاش می‌کند سرشت نیک انسان‌ها را پاسبانی کند.

این استاد ادبیات دانشگاه فردوسی بیان کرد: به جرات می‌توان گفت که هیچ نکته، ویژگی و برجستگی اخلاقی نیست که در شاهنامه ستوده و هیچ منش، خو و خصلت بدی نیست که در شاهنامه نکوهیده نشده باشد. برای مثال فردوسی بارها خشم را به نوعی مورد نکوهش قرار داده و ارزش‌های اخلاقی مانند راستی، مردم‌داری رادمنشی را ستوده است.

شاهنامه جامع‌ترین حماسه تاریخی است

وی با اشاره به این‌ که فردوسی ۱۰۰۰ سال پیش شاهنامه را سروده است، ادامه داد: شاهنامه زنده‌ترین و پویاترین حماسه دنیاست، تمام باشندگان زبان فارسی امروز می‌توانند با شاهنامه ارتباط بگیرند و آن را بخوانند و درک کنند، درحالی‌ که مردم یونان اگر قرار باشد ایلیاد و ادیسه را بخوانند باید به زبان یونانی امروز یا فرانسوی این متن را ترجمه کنند.

وی تصریح کرد: همچنین شاهنامه جامع‌ترین حماسه تاریخی است به این معنی که از نظر تاریخی نیز متفاوت است. به عنوان مثال تمام وقایع ایلیاد و ادیسه در ۱۰ سال اتفاق می‌افتد، اما تاریخ شاهنامه از سپیده‌دم آفرینش است؛ از زمانی که خداوند عناصر چهارگانه آب، آتش، هوا و خاک را آفرید تا تکامل تمدن بشر. حتی خدایی که در شاهنامه ترسیم می‌شود خدایی است که هر یگانه‌پرستی با هر دین و آیینی به او ایمان دارد.

قیامتی افزود: جغرافیای شاهنامه بزرگ‌ترین جغرافیای جهان است و از چین وهند و خوارزم شروع می‌شود و آسیای مرکزی که ایران کهن بوده است و آذربایجان، کردستان، ترکیه، شام و شمال آفریقا تا اروپا روسیه و… را در بر می‌گیرد. این درحالی‌ است که شما در ایلیاد و ادیسه فقط جغرافیای یونان و در حماسه‌های دیگر نیز به همین ترتیب فقط جغرافیای خود آن کشور را می‌بینید.

فردوسی پرچم‌دار پاسبانی و تثبیت زبان فارسی است

وی با توضیح این موضوع که تمام شاهنامه جنگ نیست، گفت: این اثر ادبی به زیبایی فرهنگ، هنر، باورها و زبان وهویت ما را پاسبانی کرده است. از میان شاعران و دانشمندان ایرانی فردوسی پرچم‌دار پاسبانی و تثبیت زبان فارسی است. همچنین هیچ فردی به اندازه فردوسی پاسدار آیین‌هایی چون جشن‌های ایرانی مانند نوروز، جشن سده، مهرگان و… نیست.

قیامتی با تاکید براین که در شاهنامه داستان حماسه در خدمت اخلاق و حکمت است، اضافه کرد: داستان‌ها و حماسه‌های پهلوانی برای اخلاق، انسانیت و مهرورزی آمده‌اند. آرمان فردوسی این است که زندگی انسان‌ها فارغ از هر دین و آیینی به غایت اخلاقی و انسانی شود. اخلاق‌گرایی شاهنامه آن‌چنان است که گویی فردوسی یک داستان را در ۱۵۰۰ بیت گفته است تا در پایان بگوید « بیا تا جهان را به بد نسپریم/ به کوشش همه دست نیکی بریم/ نباشد همی نیک و بد پایدار/ همان به که نیکی بود یادگار».

این استاد ادبیات دانشگاه فردوسی تشریح کرد: در شاهنامه تمام آیین‌ها را می‌توان دید آیین مهر، زرتشت، مسیحیت، یهود، مانی، مزدک حتی هندو در شاهنامه آمده است، اما مهم اخلاق‌گرایی و انسان‌گرایی است. برای فردوسی پس از ایران، اخلاق بالاترین جایگاه را دارد و به سمتی می‌رود که جامعه را مانند یک جامعه‌شناس ماهر به سمت نظام انسانیت هدایت ‌کند.

شاهنامه کتاب آینده است

قیامتی با توضیح این که پهلوان در شاهنامه پاسدار نیکی، برقرارکننده دادگری و همچنین پاسدار وطن است، گفت: اگر پهلوانی در شاهنامه ساخته می‌شود آن فرد پاسدار نیکی و اخلاق و بعد پاسدار ایران است. قهرمانی‌ها در شاهنامه قهرمان زور و بازو نیست قهرمان اخلاق و اندیشه و یار تهی‌دستان است. جالب است که رستم در حالت نییش می‌گوید «همی خواهم از کردگار جهان / که نیرو دهد آشکار و نهان/ که با زیردستان مدارا کنیم/ زخاک سیه مشک سارا کنیم».

وی با بیان اینکه شاهنامه ما را در گذشته محدود نمی‌کند، خاطرنشان کرد: شاهنامه پلی می‌گذارد برای آینده، شاهنامه کتاب آینده است، ما را با ریشه نیاکانمان آشنا می‌کند و پیوندها و ریشه‌های ملی‌مان را به نسل آینده آموزش می‌دهد و همچنین ما را با بایسته‌ها پیوند می‌دهد و دورمان دیوار نمی‌کشد و نمی‌گوید ما ایرانی هستیم ملیتمان این است و … اتفاقا حرف و دغدغه فردوسی این است که مبادا از هم جدا شوید و باید همواره در کنار هم باشید و می‌گوید «مباشید یک تن ز دیگر جدا/ جدایی مبادا میان شما».

این استاد ادبیات دانشگاه فردوسی ابراز کرد: شاهنامه رزم، بزم، پند، اخلاق، دانش، خرد و فرهنگ است. هم داستان عاشقانه زال و رودابه را دارد و هم شادی، سوگواری، آشتی، نبرد، نیایش و سوگند؛ تمام این موارد  را در شاهنامه می‌توان دید. این اثر ادبی مهربانی را به تمام ملل جهان توصیه می‌کند، به همین دلیل در روزگار کنونی ما بیش از هرچیزی به شاهنامه نیازمندیم «شما مهربانی بافزون کنید/ ز دل کینه و آز بیرون کنید».